نشست دیپلماتیک نمایندگان ۴۰ کشور جهان در جده و درباره اوکراین ، بدون نتیجه‌ای خاص به پایان رسید و بیانیه مفصلی نیز از سوی حاضرین منتشر نشد. در نشست جده، بر این موضوع تاکید شد که هرگونه معاهده صلح باید بر اساس احترام به تمامیت ارضی اوکراین و منشور سازمان ملل باشد. این گزارش، به بررسی این موضوع می‌پردازد که چرا نشست جده دستاورد ملموسی نداشت و اساساً آیا مقامات سعودی انتظاری بیش از این داشتند یا خیر.
پس از آن که مهمانان این نشست دو روزه، جده عربستان را ترک کردند، واکنش‌های متفاوت کی‌یف و مسکو توجه رسانه‌های جهان را به سوی خود جلب کرد. روسیه که در این مذاکرات شرکت نکرده بود، نشست جده را محکوم به شکست و بلانتیجه دانست اما همچنان اوکراین مواضع خود را بر حق دانست و از میزبانی و میانجیگری عربستان سعودی تشکر کرد.
زلنسکی رئیس جمهور اوکراین، قبلاً اعلام کرده بود که گردهمایی جده، گامی در مسیر رسیدن به اجلاس جهانی صلح است و او شخصاً امیدوار است که این اجلاس در پاییزِ پیش رو برگزار شود.
عربستان سعودی و طرح ۱۰ ماده‌ای زلنسکی
مقامات سعودی طی هفته‌های اخیر، بارها به موضوعاتی همچون امنیت انرژی و امنیت غلات اشاره کرده و خواهان پایان یافتن جنگ بین روسیه و اوکراین شده اند. اما آنان هیچگاه از این موضوع صحبت نکرده اند که آیا برای پایان دادن به این مناقشه بزرگ، طرح و نقشه راهی دارند یا نه. رویکرد محافظه کارانه تیم بن سلمان در این ماجرا، به گونه‌ای است که نه مفاد طرح ۱۰ ماده‌ای زلنسکی را تماماً تایید می‌کند و نه حاضر است در مورد بندهای حساس و مناقشه برانگیز آن، اظهار نظر کند.
ایگور ژوکوا از مقامات دفتر رئیس جمهور اوکراین، به پولیتیکو در بیانیه‌ای گفته است: «ما یک گفتگوی بسیار صادقانه و باز داشتیم که طی آن نمایندگان هر کشور می‌توانستند موضع و دیدگاه خود را بیان کنند. دیدگاه‌های متفاوتی وجود داشت، اما همه شرکت کنندگان تعهد کشورهای خود را به اصول منشور ملل متحد، حقوق بین الملل و احترام به حاکمیت و نقض ناپذیری تمامیت ارضی کشورها نشان دادند.» به گفته یرماک، نشست جده گامی به سوی اجرای عملی فرمول ۱۰ گامی صلح اوکراین بود.
این گفته‌ها درحالی بیان شده که طرح ۱۰ ماده‌ای زلنسکی برای صلح که مورد تایید آمریکا و اروپا قرار گرفته، همچنان برای روسیه غیرقابل قبول است و پوتین، دست کم با سه ماده حساس این طرح مشکل دارد و آن را رد می‌کند. به عنوان مثال، ماده یک که در مورد نوسازی و ایمنی هسته‌ای و بازگرداندن نیروگاه زاپوریژیا به اوکراین و همچنین ماده پنج که دربرگیرنده موضوع تمامیت ارضی اوکراین و تایید مجدد آن از سوی روسیه است.
تاثیر آشکار غیبت روسیه در نشست جده
دولت روسیه نماینده‌ای به نشست جده نفرستاد و اتفاقاً همین اقدام مسکو، باعث شد که بسیاری از مهمانان اذعان کنند که بدون حضور طرفین مناقشه، ممکن نیست که مذاکره به نتیجه روشنی برسد. کما این که سلسو آموریم رئیس هیئت برزیل، به صراحت اعلام کرد: «نشست برای یک مذاکره واقعی، باید شامل همه طرف‌ها از جمله روسیه باشد. اگرچه اوکراین بزرگترین قربانی است، اما اگر واقعاً خواهان صلح هستیم، باید مسکو را در این روند مشارکت دهیم».
یکی از نکات مهم در مورد مواضع روسیه، این است که دیپلمات‌های این کشور به جده نرفتند اما پسکوف سخنگوی کرملین گفته بود که از دور، گفتگوها را پیگیری می‌کند. ولی نکته مهم اینجاست که در حال حاضر چشم اندازی برای گفتگوهای مستقیم صلح میان اوکراین و روسیه وجود ندارد و جنگ ادامه دارد. پسکوف همچنین در پاسخ به نیویورک تایمز، به این موضوع مهم اشاره کرده که نیروهای روسی، به دنبال تصرف سرزمین‌های جدیدی نیستند اما در عین حال، از مناطقی که تاکنون تصرف کرده اند، خارج نخواهند شد.
مرور سخنان و مواضع پسکوف و دیگر مقامات روسی، نشان می‌دهد که نه تنها مقامات سیاسی و امنیتی عربستان سعودی، بلکه بسیاری از افراد عادی نیز می‌توانند این واقعیت را درک کنند که با وجود چنین شکاف‌ها و اختلافات عظیمی، مذاکره و میانجی گری برای رسیدن به صلح، خوشبینانه است. اما سعودی‌ها، با توجه به خواسته‌ها و منافع ویژه سیاسی وارد این مسیر شدند و احتمالاً در ماه‌های آتی نیز، به کنشگری خود ادامه خواهند داد.
بن سلمان به دنبال توسعه روابط با بریکس
اگر چه روسیه نماینده‌ای به جده نفرستاد اما ظاهراً سران عربستان سعودی، از حضور نمایندگانی از چهار عضو بلوک تأثیرگذار بریکس یعنی برزیل، هند، چین و آفریقای جنوبی خشنود بودند و این موضوع نشان می‌دهد که پادشاهی سعودی در مذاکرات اوکراین، پیش از هر چیز به دنبال نتایج عملگرایانه به نفع سیاست خارجی و روابط ریاض است و خوب می‌داند که با تشکیل چنین نشست‌هایی، جنگ در اوکراین، خاتمه نمی‌یابد.
شواهد نشان می‌دهد که محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی، با نگاهی عملگرایانه، به دنبال یک مانور دیپلماتیک است که حداکثر میزان موازنه گرایی را به نمایش بگذارد. به همین خاطر، از سویی به آمریکایی‌ها چراغ سبز نشان می‌دهد که در مسیر عادی سازی روابط عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی میانجیگری کنند، از سویی با دو قدرت منطقه‌ای مهم یعنی جمهوری اسلامی ایران و ترکیه گرم می‌گیرد و از دیگر سو، علاوه بر همراهی با روسیه، با قدرت‌های مهم آسیایی همچون چین و هندوستان نیز روابط خود را گسترش می‌دهد.
جوست هیلترمن مدیر برنامه خاورمیانه در گروه بین المللی بحران، گفته است: «ریاض می‌خواهد در کنار هند و برزیل باشد. زیرا قدرت‌های متوسط، تنها زمانی می‌توانند امیدوار به تاثیرگذاری جهانی باشند که به عنوان عضوی از یک باشگاه بزرگ عمل کنند».
نگاه اتحادیه اروپا به عربستان سعودی
از دید مقامات اتحادیه اروپا، عربستان سعودی از چند منظر متفاوت، شایسته کنشگری و ایفای نقش در پرونده اوکراین است. اول این که این کشور، هنوز هم عنوان مهمترین صادرکننده نفتی جهان را یدک می‌کشد و از دید اروپای نیازمند به منابع انرژی روسی و خاورمیانه‌ای، داشتن ارتباط با ریاض و دادن مجوز هنرنمایی به این بازیگر، خالی از لطف نیست. ضمن این که عربستان سعودی در مورد موضوعاتی مانند تداوم صادرات غلات و امنیت جهانی غذا، ایمنی هسته‌ای و آزادی اسرا، ابتکار عمل‌هایی داشته که مورد تایید اتحادیه اروپا بوده است.
از دید مقامات اتحادیه اروپا، رویارویی با پیامدهای بزرگ حمله روسیه به اوکراین، نیاز به همراهی کشورهایی دارد که از توانایی و ظرفیت بالایی برای تعامل با روسیه برخوردار هستند و می‌توانند هزینه‌های اروپا و جهان غرب را ولو در یک مقیاس اندک، کاهش دهند. به عنوان مثال، اتحادیه اروپا به خوبی می‌داند که تلاش ترکیه برای اقناع روسیه در مورد تداوم صادرات غلات از دریای سیاه به بازارهای جهانی، آورده مثبتی برای همه کشورها داشته و از همین منظر، کنشگری عربستان سعودی نیز می‌تواند روزنه امیدی باشد برای کاستن از تبعات جنگ و یافتن راهکارهایی برای کاهش موج مهاجرت و آوارگی از اوکراین به سوی کشورهای مختلف اروپا.
اشتیاق ریاض به توسعه روابط با پکن
یکی از موفقیت‌های دیپلماتیک تیم بن سلمان، کشاندن پای چینی‌ها به نشست جده بود. چین که در دور قبلی مذاکرات در کپنهاگ دانمارک شرکت نکرده بود، این بار نماینده ویژه خود در امور اوراسیا یعنی لی هوی را به جده فرستاد. در نتیجه طرف‌های غربی امیدوارند که با تکیه بر اهمیت روابط اقتصادی ریاض – پکن؛ مقامات دولت شی جین پینگ را راضی کنند که از طرح صلح برای پایان دادن به مناقشه روسیه – اوکراین حمایت کنند.
چین بزرگترین شریک تجاری عربستان سعودی و سرمایه گذار کلیدی در طرح‌های تنوع اقتصادی این کشور است. پادشاهی سعودی، اعتبار فراوانی برای قدرت اقتصادی چین و پتانسیل عظیم آن قائل است. علاوه بر این، عربستان سعودی از طرح کمربند و جاده چین حمایت می‌کند که تا حدودی با برنامه توسعه چشم انداز ۲۰۳۰ بن سلمان هماهنگ است.
عربستان سعودی در طول سال گذشته روابط نزدیکی با چین ایجاد کرده و سفر شی جین پینگ، رئیس جمهور چین به ریاض، واقعه مهمی برای ملک سلمان و ولیعهد او بود و گفته می‌شود که پادشاه سعودی، شخصاً برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای، ابراز تمایل کرده است. کریستین کوتس اولریشسن، محقق مطالعات خاورمیانه در موسسه بیکر دانشگاه رایس، گفته که حضور چین سیگنالی از حمایت این قدرت آسیایی از دیپلماسی عربستان سعودی است که بر اساس دیگر زمینه های همکاری اخیر چین و عربستان شکل گرفته است. اما یون سون، مدیر برنامه چین در مرکز استیمسون در واشنگتن معتقد است که حضور چین، الزاماً به معنی همراهی پکن با دیگر کشورها در مورد مناقشه اوکراین نیست.
برگزاری نشست جده و میانجی گری عربستان سعودی درباره مناقشه اوکراین، نمونه‌ای از سیاست موازنه ریاض بین قدرت‌های جهانی و روابط این کشور با قدرت‌های بزرگ جهانی مانند روسیه، چین و آمریکا است. عربستان سعودی به عنوان کشوری با ذخایر نفتی قابل توجه، برای عبور از پیچیدگی‌های سیاست بین المللی و حفظ منافع خود، که رویکرد اعتدالی را در پیش گرفته و بدون آن که نقشه راه روشنی درباره اوکراین داشته باشد، خود را به عنوان یک قدرت میانجی معرفی کرده است. چرا که این کشور، به شدت به صادرات نفت متکی است و با وجود ذخایر ارزی، در برابر نوسانات در بازارهای جهانی انرژی آسیب پذیر است. علاوه بر این، عربستان سعودی به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی خود به نفت است و چنین ایده‌ای، نیازمند مشارکت استراتژیک با کشورهای مختلف است.
چرا میانجیگری بین روسیه و اوکراین دشوار است؟
در پایان باید گفت که هجده ماه از آغاز جنگ روسیه و اوکراین گذشته اما هنوز هم چشم انداز روشنی برای گفتگوهای مستقیم صلح بین کی‌یف و مسکو وجود ندارد و میانجیگری بین طرفین درگیر، بسیار دشوار است. عدم دستیابی به نتیجه یا عدم صدور بیانیه در جریان گفتگوهای جده در مورد بحران اوکراین، ماهیت پیچیده درگیری و چالش‌های موجود در یافتن راه حل را نشان می‌دهد. تنازع منافع، تنش‌های ژئوپلیتیکی، پیچیدگی خود مناقشه، عدم اعتماد و عوامل خارجی، همگی در عدم شکل گیری اجماع نقش داشتند. تنازع منافع کنشگران، باعث می‌شود که هر یک از طرفین، اولویت‌ها و نگرانی‌های خاص خود را برجسته کنند و رسیدن به درک مشترک، دشوار شود. بحران اوکراین حالا مظهر تنش‌های ژئوپلیتیکی گسترده است و دخالت قدرت‌های جهانی مانند آمریکا و اتحادیه اروپا به پیچیدگی مذاکرات می‌افزاید. این بازیگران خارجی برنامه‌های ژئوپلیتیکی و ملاحظات استراتژیک خود را دارند که تلاش برای یافتن راه حلی مسالمت آمیز را پیچیده می‌کند و به همین دلیل، مذاکرات جده نتوانست بر این رقابت های ژئوپلیتیکی ریشه دار غلبه کند.
