در حالی وارد سال ۲۰۲۳ میلادی شدیم که در این سال، چند بند زوال پذیر یا همان «بندهای غروب آفتاب» برجام پایان می‌یابد. این بندها که در برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) و همچنین پیوست (ب) قطعنامه ۲۲۳۱ به آن اشاره شده، شامل محدودیت‌هایی هستند که در بازه‌های زمانی مشخص خاتمه می‌یابند و بعد از آن جمهوری اسلامی ایران می‌تواند فعالیت‌های خود را در آن حوزه‌ها بدون هرگونه محدودیتی انجام دهد.
این بندها از ابتدا مورد انتقاد دولتمردان پیشین کاخ سفید و به ویژه دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا قرار گرفت و یکی از بهانه‌های خروج دولت آمریکا از برجام که ترامپ به آن استناد می‌کرد نیز همین بندها بود.
مقامات آمریکایی و اروپایی بارها در اظهاراتشان بندهای مزبور را جزو نقاط ضعف این توافق برشمرده‌اند. آنچنانکه «بوریس جانسون» وزیر خارجه وقت انگلیس در همان زمان بعد از توافق در سفری که به آمریکا داشت با بیان اینکه بزرگترین ضعف برجام، بند غروب آن در سال ۲۰۲۵ است، گفت: از نظر لندن می‌توان بدون از بین بردن توافق، این ضعف را برطرف کرد. «باب کورکر» رئیس کمیته روابط خارجی سنای آمریکا ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ و همزمان با خروج آمریکا از برجام گفت: «بندهای غروب آفتاب برجام یکی از نقاط ضعف این توافق است».
منتقدان توافق هسته‌ای در آمریکا انقضای محدودیت‌های ایران در این توافق را از جمله معایب برجام ذکر کرده و همچنان بر این باورند که این محدودیت‌ها باید برای همیشه اعمال شود و نبایستی رفع شود. در ساختار سیاسی فعلی آمریکا نیز برخی منتقد این بندها هستند از آن جمله «جیمز ریش» نماینده مجلس سنای آمریکا و از اعضای کمیته روابط خارجی این مجلس نهم اردیبهشت ماه سالجاری در جلسه استماع این مجلس خطاب به «آنتونی بلینکن» وزیر خارجه آمریکا گفت: «با توجه به بندهای غروب آفتاب و دستاوردهای کوتاه‌مدت در بازگشت به برجام، اسرائیل، کشورهای حاشیه خلیج [فارس] و سایر اعضای کنگره مخالفت‌های شدید خودشان را با بازگشت دوباره به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ابراز کرده‌اند.» (اینجا بخوانید)
پیش از این نیز، سناتور «بن کاردین» قانونگذار هم‌حزبی «جو بایدن» تیر ماه ۱۴۰۰ به خبرگزاری فرانسه گفته بود: «در کنگره، تمایلی قوی و همه‌جانبه برای تمدید بندهای غروب آفتاب که در برجام گنجانده شده، وجود دارد.»
در همین زمینه نیز «میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین ۱۴ تیر ماه ۱۴۰۰ در توئیتر نوشت: «طبق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، بندهای غروب آفتاب در برجام قابل تمدید هستند، اما این کار تنها از طریق اجماع امکانپذیر است. بنابراین، هیچ‌کس نمی‌تواند بر خلاف اراده ایران رایزنی‌هایی را به این کشور تحمیل کند. در هر صورت، بندهای غروب آفتاب، جزو مذاکرات وین برای بازگشت به توافق اولیه برجام نیستند.»
علاوه بر این، رژیم صهیونیستی همراه با برخی از نمایندگان کنگره آمریکا در سال‌های گذشته از منتقدان بندهای مذکور بوده‌اند.
محمدجواد ظریف وزیر سابق امور خارجه پیش از این در گفت‌وگو با «سی.ان.ان» درخصوص بندهای غروب در برجام گفته بود: «ما معتقد بودیم نباید هیچ محدودیتی در قبال حقوق ایران اعمال شود، به همین خاطر به یک توافق حد وسط رسیدیم که مدت زمان آن ۱۰ سال است.»
«سیدعباس عراقچی» معاون سیاسی سابق وزیر امور خارجه در تاریخ ۲۳ دی ماه ۱۳۹۶ در برنامه نگاه یک شبکه اول سیما درباره موضوع غروب آفتاب (پایان دوره محدودیت‌ها) اظهار داشته بود: آمریکایی‌ها یک تبلیغات غلط و سوءاستفاده‌ای را در این زمینه انجام می‌دهند. برجام پایان ندارد. تعهد ایران بر اینکه به سمت سلاح هسته‌ای نرود، یک تعهد دائمی است و در برجام تعهد داده‌ایم هیچگاه به سمت سلاح نرویم. محدودیت‌ها در برجام محدودیت‌های زمان‌دار برای اعتمادسازی است و زمانی که تمام شود؛ به این معنا نیست که به سمت سلاح برویم. بعد از پایان محدودیت‌ها ما عضو معمولی ان.پی.تی مشابه سایر اعضا خواهیم بود و برنامه غنی‌سازی به سمت صنعتی شدن را ادامه خواهیم داد.
۱۸ آبان ۱۳۹۸ نیز سید عباس عراقچی در کنفرانسی در روسیه در مورد وجود بندهای «غروب آفتاب» در برجام، گفته بود: واقعیت این است که اصل برجام، یعنی تعهد ایران به عدم تولید تسلیحات اتمی، امری دائمی است و ایران متعهد شده است که به این سو حرکت نکند. وی گفت: دلیل اعمال برخی محدودیت‌ها علیه برنامه هسته‌ای ایران برای دوره‌های ۱۰، ۱۵ و در برخی موارد ۲۰ و ۲۵ ساله، «اعتمادسازی» بوده است و «شما نمی‌توانید از هیچ کشوری انتظار داشته باشید که تا ابد در حال اعتمادسازی باشد.» وی یادآور شد که بر اساس گفته‌های مصرح در برجام، اجرای این توافق باید ایران را به یک «عضو عادی معاهده منع گسترش (ان‌پی‌تی) بدل کند.» (اینجا بخوانید)
از سوی دیگر «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی سابق وزارت امور خارجه ۱۳ دی ماه ۱۳۹۹ در گفت‌وگویی با فارس در پاسخ به سؤالی درباره مباحثی که در خصوص بندهای غروب آفتاب برجام مطرح شده و اینکه آیا ایران حاضر است این موارد تمدید شود؟ گفت: در این باره هر چه می‌خواهند بگویند. مقامات غربی و اروپایی هم گفتند و ما هم گفتیم. آنها مواضع خود را گفته‌اند، ما نیز مواضع خود را گفته‌ایم. تا زمانی که بیان مواضع است، آزادند که گفته شود. در جلسه آخر وزرای خارجه ایران و گروه ۱+۴ آقای ظریف به صورت روشن گفتند و اینکه آنچه در برجام به صورت زمانبندی نوشته شده، قابل جدا کردن از اصل برجام نیست. اینکه شما بگویید من امروز این را دوست دارم و از فردا این را دوست ندارم، نشدنی است. ما هم بندهایی از برجام را دوست نداریم. اینگونه نیست که امروز شما یک چیز را دوست داشته باشید، فردا دوست نداشته باشید. برجام ماحصل شرایط خاص بین‌المللی، سیاسی و دوجانبه بین کشورهای مختلف و چندجانبه در قالب برجام بوده است. معلوم نیست هیچ وقت دیگر چنین فضایی را داشت. درباره اینها موضع ما کاملا روشن است. برجام امضا و مهر و موم شد. (جزییات بیشتر)
قطعنامه ۲۲۳۱ در ۲۹ تیر ۱۳۹۴ و ۶ روز پس از حصول برجام و در تایید برجام به رای گذاشته شد و با اکثریت قاطع اعضای شورای امنیت و بدون رای منفی و ممتنع به تصویب رسید. این قطعنامه با ۱۱۴ صفحه دارای ۱۲ بند مقدماتی، ۳۰ بند اجرایی و همراه با دو ضمیمه (پیوست) که یکی متن برجام و دیگری بیانیه تفسیری گروه ۱+۵ است.
براساس بندهای پنج و شش ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، محدودیت‌های تسلیحاتی و منع تردد برخی افراد نظامی و هسته‌ای پنج سال بعد از تاریخ توافق رفع می‌شد که این موضوع رخ داد و تحریم‌های تسلیحاتی ایران در مهر ۱۳۹۹ (اکتبر ۲۰۲۰) برداشته شد.
در همین خصوص «النت» شبکه رهبری اروپایی (The European Leadership Network) سازمان حامی رژیم صهیونیستی در گزارشی جدول زمانی «بندهای غروب در برجام» را اینگونه عنوان کرده است:
روز صفر(0) برجام - مهر ۱۳۹۴ (اکتبر ۲۰۱۵): روز پذیرش رسمی توافق هسته‌ای در ایران.
۵ سال بعد - مهر ۱۳۹۹ (اکتبر ۲۰۲۰): «تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد» علیه ایران برداشته شد.
۸ سال بعد - مهر ۱۴۰۲ (اکتبر ۲۰۲۳): محدودیت سازمان ملل در برنامه موشک‌های بالستیک ایران برداشته می‌شود. تحریم‌های نفتی، مالی و اشخاص مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران نیز برداشته می‌شود.
۸.۵ سال بعد - سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴): محدودیت‌های مرتبط با سانتریفیوژهای پیشرفته و موضوع تحقیق و توسعه (R&D) از بین خواهد رفت.
۱۰ سال بعد - سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵): کلیه محدودیت‌های اشاعه‌ای ایران حذف می‌شود. «کانال تدارکات» مربوط به تنظیم واردات تجهیزات هسته‌ای ایران بسته می‌شود. کارگروه کانال تدارکات برجام بر همه خریدهای مربوط به برنامه هسته‌ای و برخی از کالاهای تجاری ایران نظارت دارد. این کانال مسیری است که تهران طبق آن موظف شده هرگونه تغییرات در تاسیسات هسته‌ای و فعالیت‌های مرتبط با آن را به اطلاع سازمان ملل برساند.
۱۵ سال بعد - سال ۱۴۰۹ (۲۰۳۰): پایان اصطلاحاً محدودیت فیزیکی غنی‌سازی شامل: غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات فردو.
۲۰ سال بعد - سال ۱۴۱۴ (۲۰۳۵): پایان نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر روند تولید سانتریفیوژ.
۲۵ سال بعد - سال ۱۴۱۹ (۲۰۴۰): پایان نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر روند تولید اورانیوم.
محدودیت ابدی: اجرای پروتکل الحاقی (اکنون طبق قانون راهبردی مجلس اجرای آن منوط به لغو تحریم‌ها شده است.) (اینجا بخوانید)
در بخش هسته‌ای برجام و در بند یک آن و همچنین در پیوست الف قطعنامه ۲۲۳۱ درباره غنی سازی و... آمده است: ایران تحقیق و توسعه غنی سازی را به شیوه‌ای که به انباشت اورانیوم غنی شده منتج نشود، ادامه خواهد داد. برای مدت ۱۰ سال، تحقیق و توسعه غنی سازی ایران با اورانیوم صرفا شامل ماشین‌های IR4، IR5، IR6 و IR8 به نحو تشریح شده در پیوست یک خواهد بود و ایران به نحو مشخص شده در پیوست یک در سایر فناوری‌های جداسازی ایزوتوپ برای غنی سازی اورانیوم وارد نخواهد شد. ایران به آزمایش دستگاه‌های 6-IR و 8-IR ادامه خواهد داد، و در میانه سال هشتم، آزمایش تا ۳۰ دستگاه ماشین 6-IR و 8-IR را به نحو تشریح شده در پیوست یک آغاز خواهد کرد.
همچنین در بند ۳ عنوان شده است: از آنجا که ایران قصد دارد سانتریفیوژهای 1-IR را از رده خارج کند، به جز نحوه مندرج در پیوست یک اقدام به ساخت یا مونتاژ سانتریفیوژ نخواهد کرد و سانتریفیوژهای از کار افتاده را با نوع مشابه جایگزین خواهد کرد. ایران تولید دستگاه‌های سانتریفیوژ پیشرفته را صرفا برای اهداف مشخص شده در برجام انجام خواهد داد. از پایان سال هشتم و به نحو مندرج در پیوست یک، ایران آغاز به ساخت تعداد مورد توافقی از دستگاه‌های سانتریفیوژ 6-IR و 8-IR بدون روتور (چرخاننده) کرده و تمامی دستگاه‌های تولید شده را در نطنز، تا زمانی که بر اساس برنامه بلندمدت ایران مورد نیاز واقع شوند، تحت نظارت مستمر آژانس انبار خواهد کرد.
در بند ۶۳ هم عنوان شده است: ایران براساس برنامه خود، در پایان سال هشتم تولید سالیانه ۲۰۰ عدد ماشین سانتریفیوژ 8-IR و 6-IR از هر نوع را بدون روتور تا سال دهم شروع خواهد کرد. بعد از سال دهم ایران ماشین‌های سانتریفیوژ کامل را به همین مقدار در سال تولید خواهد کرد تا نیازهای غنی سازی و تحقیق و توسعه غنی سازی خود را برآورده سازد. ایران این ماشین‌ها را تا هر زمان براساس برنامه غنی سازی و تحقیق و توسعه غنی سازی، برای مونتاژ نهایی مورد نیاز باشد در نطنز در مکانی بر روی زمین و تحت نظارت آژانس، انبار خواهد کرد.
در بند ۲۳ هم آمده است: هشت سال پس از روز توافق، یا در زمانی که آژانس به نتیجه گیری گسترده‌تر خود مبنی بر اینکه مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح آمیز باقی می‌ماند، هر کدام که زودتر باشد، ایالات متحده اقدام قانونی مقتضی را برای لغو، یا تغییر به منظور اجرایی کردن لغو تحریم‌های مشخص شده در پیوست ۲ در خصوص دستیابی به اقلام و خدمات مرتبط با هسته‌ای برای فعالیت‌های هسته‌ای مندرج در این برجام، منطبق با رویکرد ایالات متحده نسبت به سایر دولت‌های غیردارنده سلاح هسته‌ای تحت معاهده عدم اشاعه پی خواهد گرفت.
همچنین در بند ۳ پیوست ب قطعنامه ۲۲۳۱ که برجام پیوست آن است، آمده است: از ایران خواسته می شود تا هشت سال پس از «روز قبول توافق» یا تا زمانی که آژانس گزارشی مبنی بر تایید «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» ارائه کند، هرکدام زودتر حادث شود، هیچ فعالیتی مرتبط با موشک‌های بالستیکی طراحی شده برای قابلیت حمل سلاح‌های هسته‌ای، شامل پرتاب با استفاده از چنین فناوری‌های موشک‌های بالستیک، صورت ندهد. (اینجا بخوانید)
براساس این بند، ایران به مدت هشت سال از روز توافق متعهد شده که فعالیت‌ها در حوزه موشک‌های بالستیک خود را وارد مرحله طراحی به منظور قابلیت حمل سلاح‌های هسته‌ای نکند و بعد از سپری شدن این مدت زمان، محدودیت مزبور برداشته می‌شود. لازم به ذکر است که مسؤولان جمهوری اسلامی ایران و به ویژه رهبر معظم انقلاب بارها تأکید کرده‌اند که سلاح هسته‌ای در دکترین دفاعی ایران جایگاهی ندارد. بر همین اساس، حمل کلاهک هسته‌ای توسط موشک‌های ایرانی نیز در این راستا موضوعیتی ندارد.
در همین خصوص نیز محمدجواد ظریف ۱۵ دی ماه ۱۳۹۷ اظهار داشت: قطعنامه ۲۲۳۱ ایران را از آزمایش موشک بازنمی‌دارد. .... برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ تایید می‌کنند که ایران به دنبال سلاح‌های هسته‌ای نیست؛ بنابراین ما هیچ‌گونه کلاهک هسته‌ای در اختیار نداریم که بخواهیم برایشان موشک بسازیم. این بدین معناست که موشک‌هایی که ما در حال آزمایش‌شان هستیم، هیچ دخلی به قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت ندارد.
همچنین در قسمت کلیه دولت‌ها در پیوست ب و در بند ج آن آمده است: به مدت هشت سال بعد از «روز قبول توافق» برجام یا تا تاریخ ارائه گزارشی در تأیید «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» توسط آژانس، هر کدام که زودتر باشد، به مسدود کردن وجوه، سایر دارایی‌های مالی و منابع اقتصادی که در روز قبول توافق برجام در قلمرو آنها بوده و همچنین وجوه و سایر دارایی‌های مالی و منابع اقتصادی که در هر زمان بعد از آن به قلمرو آنها وارد می‌شود، و مالکیت یا کنترل آنها از آن افراد و موجودیت‌هایی باشد که نامشان تا زمان تصویب قطعنامه جدید در فهرست تهیه شده توسط «کمیته» قطعنامه شماره ۱۷۳۷ (۲۰۰۶) قرار داشته باشد، ادامه دهند، به استثنای افراد و موجودیت‌هایی که در الحاقیه ۱ این بیانیه مشخص شده‌اند، یا آنهایی که در آینده توسط شورای امنیت از فهرست مذکور خارج خواهند شد و دارایی‌های افراد و موجودیت‌های دیگری که ممکن است شورای امنیت بنا به دلایل زیر آنها را در فهرست تحریمی قرار دهد، مسدود کنند: آنهایی که در فعالیت‌های حساس اشاعه‌ای هسته‌ای مغایر با تعهدات ایران وفق برجام یا در توسعه سیستم‌های حمل تسلیحات هسته‌ای از جمله از طریق مشارکت در خرید اقلام، کالاها، تجهیزات، مواد و فناوری‌های ممنوعه مصرحه در این بیانیه دخیل بوده یا مستقیما ارتباط داشته یا به آنها کمک کرده‌اند؛ آنهایی که به افراد یا موجودیت‌های تحریمی کمک کرده‌اند تا برجام یا قطعنامه جدید را دور بزنند یا مغایر با آنها عمل کنند؛ آنهایی که از جمله از طریق روش‌های غیرقانونی در مالکیت یا تحت کنترل افراد یا موجودیت‌های تحریمی قرار داشته باشند.
