ایلان ماسک از جمله سلبریتی‌های دنیای فناوری است که به دلیل ارسال تجهیزات دریافت اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به اوکراین و برقرار کردن اینترنت رایگان برای سربازان اوکراینی، در صف مقدم جبهه نبرد این کشور علیه روسیه قرار دارد. زمانی که روسیه در روزهای ابتدایی جنگ اوکراین ، زیرساخت‌های ارتباطی این کشور را هدف قرار داد، ماسک اعلام کرد برای کمک به سربازان اوکراینی و مردم این کشور برای گزارش جنگ و برقراری ارتباط در زمین جنگ، اینترنت ماهواره‌ای استارلینک را که هنوز پروژه کاملش در سراسر دنیا اجرایی نشده است، در اوکراین فعال خواهد کرد. این کار البته به تشویق پنتاگون و وزارت خارجه آمریکا انجام شد که اعتقاد داشتند باید از نظر تکنولوژیک - مانند نظامی- ثابت کرد اوکراین تنها نیست و پشتیبانی و حمایت غرب را با خود دارد. هدیه اینترنت ماهواره‌ای بدون محدودیت شرکت اسپیس ایکس اما نتوانست از نظر ارتباطی معجزه‌ای برای اوکراین به همراه بیاورد. در طول چند ماه گذشته، مهم‌ترین هدف دولت آمریکا رساندن تجهیزات ماهواره‌ای به جبهه‌های نبرد در اوکراین بود و این اینترنت بر خلاف تصور عموم، در اختیار مردم عادی اوکراین قرار نگرفت و به عنوان تجهیزات ارتباطی نظامی توسط سربازان مورد استفاده قرار گرفت. این دسترسی نیز البته محدودیت‌های زیادی به همراه داشت. بر اساس گزارشی که استارلینک منتشر کرده است، از 7 ماه پیش که جنگ آغاز شده تاکنون، تنها 25 هزار واحد تجهیزات ماهواره‌ای وارد اوکراین شده و به بهره‌برداری رسیده است.1 با این حال بر اساس گزارشی که ایلان ماسک در توئیت خود منتشر کرد،2 همین میزان تجهیزات و برقراری ارتباط ماهواره‌ای برای این 25 هزار واحد 80 تا 100 میلیون دلار برای این شرکت هزینه داشته است. این در شرایطی است که دولت آمریکا تاکنون از نظر مالی اقدام به خرید این تجهیزات نکرده و شرکت استارلینک به صورت رایگان آنها را در اختیار نیروهای نظامی اوکراین قرار داده است. مساله هزینه بالای تهیه اینترنت ماهواره‌ای باعث شده است بر اساس گزارش «سی‌ان‌ان»، شرکت اسپیس ایکس از دولت آمریکا خواستار دریافت بودجه‌ای نزدیک به 400 میلیون دلار برای راه‌اندازی تجهیزات اینترنتی در طول یک سال آینده شود.
* ماجرای درگیری لفظی ماسک و زلنسکی
مساله دریافت بودجه توسط شرکت اسپیس ایکس، در روزهای ابتدایی جنگ، مساله اصلی ایلان ماسک نبود و او با شور زیادی اعلام کرده بود از این کار برای پیروزی اوکراین دریغ نخواهد کرد. با این حال در طول چند هفته گذشته درگیری‌های لفظی شدیدی بین ماسک، سفیر اوکراین در واشنگتن و شخص ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین رخ داد که نتیجه آن پا پس کشیدن ماسک از تهیه اینترنت رایگان برای اوکراین بود.
ماجرا از جایی آغاز شد که ایلان ماسک پیشنهاد داد برای پایان یافتن جنگ در اوکراین، همه‌پرسی‌ای در مناطق اشغالی انجام شود و در صورتی که مردم خواهان پیوستن به روسیه بودند، خواست آنها مورد توجه دولت اوکراین قرار گیرد. او در عین حال پیشنهاد داده بود اوکراین تضمین دهد آب شبه‌جزیره کریمه را تامین خواهد کرد و دیگر آن را بخشی از سرزمین خود نداند. رئیس شرکت اسپیس ایکس پس از ارائه این پیشنهادها و به نظرسنجی گذاشتن آنها، با انتشار توئیت دیگری خواستار آزمودن این روش‌ها برای حل مناقشه اوکراین شد و نوشت: «اراده مردمی که در دونباس و کریمه زندگی می‌کنند باید در تصمیم‌گیری برای آنکه این مناطق بخشی از روسیه یا اوکراین باشد، در نظر گرفته شود».
پیشنهاد ماسک در واقع همان پیشنهادی بود که چند ماه پیش کیسینجر، نظریه‌پرداز معروف حوزه سیاست خارجی آمریکا مطرح کرده و طرح «زمین در برابر صلح» را به اوکراین پیشنهاد کرده بود. او گفته بود باید دغدغه‌های روسیه درباره نزدیکی ناتو به مرزهایش در نظر گرفته شود و اوکراین می‌تواند برای پایان دادن به جنگ، بخشی از سرزمینش را به روسیه بدهد و در عوض خود به ناتو و اتحادیه اروپایی پیوسته و بودجه بازسازی این کشور نیز به صورت فوری توسط کشورهای اروپایی و آمریکا تامین شود. با این حال واکنش‌ها به پیشنهاد ماسک بسیار تهاجمی‌تر از واکنش‌ها به طرح کیسینجر بود. رئیس‌جمهور اوکراین شخصا وارد میدان شد و در توئیتر یک نظرسنجی گذاشت که مشخص شود آیا پیشنهادات ماسک بیشتر به نفع روسیه است یا اوکراین. وزیر خارجه اوکراین نیز نوشت: «کسانی که پیشنهاد می‌کنند اوکراین از مردم و سرزمین خود دست بکشد، باید از استفاده از کلمه «صلح» به عنوان تعبیری برای اجازه دادن به روس‌ها برای قتل و تجاوز به هزاران اوکراینی دست بردارند». بدترین نوع واکنش به توئیت‌های ماسک اما از سوی «آندری ملنیک» دیپلمات اوکراینی بود که در واکنشی تند خطاب به ایلان ماسک اینگونه نوشت: «برو به جهنم! این پاسخ دیپلماتیک من است».
درگیری‌های لفظی ایلان ماسک با مسؤولان اوکراینی اما حالا نتیجه‌اش را در سیاست جدید ماسک در ارائه خدمات اینترنتی به این کشور نشان داده است. ماسک حالا می‌خواهد دولت آمریکا 400 میلیون دلار برای هزینه‌های این شرکت در طول یک سال آینده بپردازد و اعلام کرده است شرکت اسپیس ایکس نمی‌تواند هزینه‌ها را پرداخت کند و امکان قطع اینترنت در اوکراین وجود دارد.
نکته جالب توجه در این درگیری‌ها این است که تا قبل از درگیری لفظی ماسک و زلنسکی، هیچ گزارشی از میزان اثرگذاری و موفقیت تجهیزات ماهواره‌ای استارلینک در جنگ اوکراین منتشر نشده بود. برخی گزارش‌ها تنها به این موضوع اشاره کرده بود که این تجهیزات توانسته راه ارتباطی را بین سربازان اوکراینی و فرماندهان‌شان باز کند و البته باعث شده است از بین رفتن زیرساخت‌های ارتباطی در شهرهای مختلف اوکراین باعث از بین رفتن ارتباط مردم و خانواده‌ها با یکدیگر نشود. با این حال طی چند روز گذشته رسانه‌های آمریکایی و اوکراینی، اینترنت استارلینک را یک «تغییردهنده بازی»3 در جنگ دانسته و عنوان کردند در صورت قطع شدن این سرویس، جنگ به شکل محسوسی به نفع روسیه پیش خواهد رفت. برخی دیگر از رسانه‌ها مانند نیویورک‌تایمز پا را از این نیز فراتر گذاشته و ادعا کردند قطع شدن اینترنت استارلینک، خط زندگی دیجیتال را در اوکراین به پایان می‌رساند.4
به نظر می‌رسد علت اصلی درخواست‌های مالی ماسک از پنتاگون نگاه او به کمپانی‌های فروش اسلحه و سود میلیارد دلاری‌ای است که این شرکت‌ها از فروش تجهیزات نظامی به دولت آمریکا برای فرستادن به جنگ اوکراین به دست آورده‌اند. او به این نتیجه رسیده است در شرایطی که شرکت‌های اسلحه‌سازی و تجهیزات نظامی می‌توانند از این جنگ سودهای میلیارد دلاری داشته باشند، او نباید هزینه ماهانه چندصد میلیون دلاری اینترنت اوکراینی‌ها را از جیب خودش پرداخت کند.
* مشکل دولت آمریکا با تاجران بزرگ بین‌المللی
دولت آمریکا در سیاست خارجی خود این روزها با مشکلات پیچیده دیگری رو به رو است که ناشی از قدرت گرفتن شرکت‌های فناوری و تضاد منافعی است که ممکن است این شرکت‌ها با دولت آمریکا داشته باشند. استفاده دولت آمریکا از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به عنوان ابزار جدید جنگی باعث شد چین و روسیه نیز تهدید کنند در صورتی که ماسک به دنبال فعال کردن اینترنت ماهواره‌ای در این کشورها باشد، ماهواره‌های این شرکت را هدف قرار خواهند داد یا اقدامات تنبیهی مشابه دیگری را در این باره در دست اقدام قرار خواهند داد. ماسک که در شرکت تسلا به دنبال فروش ماشین‌های خودران خود به کشورهای مختلف جهان است، نمی‌تواند اجازه دهد شرکت ارتباطی‌اش به یکی از بزرگ‌ترین ابزارهای نظامی آمریکا در دنیا تبدیل شود و توقع داشته باشد بتواند همزمان در چین و روسیه نیز فعالیت اقتصادی داشته باشد. از همین رو است که نظر او درباره بحران تایوان نیز بشدت با دولت آمریکا متفاوت است. او که یکی از مشتریان دائم تراشه‌های تایوانی است، می‌گوید بحران تایوان نیز با ارائه کنترل بخشی از حاکمیت تایوان به چین قابل حل است؛ مساله‌ای که این روزها به خط قرمز نظام سیاسی در ایالات متحده تبدیل شده است.
* هزینه اینترنت استارلینک چقدر است؟
شرکت اسپیس ایکس هم اینک خدمات اینترنت ماهواره‌ای خود را با قیمت‌های متنوعی در آمریکا عرضه می‌کند. بسته‌های اینترنت یک ماهه، بین ماهی 100 تا 500 دلار برای هر ترمینال دریافت اینترنت است که در مقایسه با انواع دیگر اینترنت قیمت بسیار بالایی است. جدا از این هزینه، هر کدام از تجهیزات دریافت ماهواره‌ای نیز برای مصرف‌کنندگان 600 دلار هزینه دارد. این هزینه‌ها ظاهرا برای اوکراین بیشتر نیز می‌شود، زیرا شرکت اسپیس ایکس اعلام کرده است غیر از هزینه تجهیزات و اینترنت، این شرکت باید هزینه مقابله با جمینگ و حملات سایبری‌ای را که از روسیه هدایت می‌شود نیز بپردازد. همین مساله باعث ایجاد ابهاماتی درباره ادعاهای قبلی اسپیس ایکس شده است. تا پیش از جنگ اوکراین، این شرکت ادعا می‌کرد به دلیل اینکه اینترنت به صورت ماهواره‌ای است، امکان حمله به ماهواره‌ها و ایجاد اخلال در عملکرد دستگاه‌ها وجود ندارد و این مساله باعث پیشرفت آزادی بیان در جهان می‌شود. با این حال هزینه‌های جانبی در اوکراین نشان می‌دهد این دستگاه‌ها می‌توانند قربانی جمینگ یا حملات سایبری شوند که به قول این شرکت، مقابله با آنها هر روز سخت‌تر از روز قبل می‌شود.
یکی از نگرانی‌ها درباره این دستگا‌ه‌های دریافت اینترنت ماهواره‌ای این بود که به دلیل اینکه دستگاه‌ها باید در جایی ثابت باشند، امکان استفاده از آنها در زمان جنگ و در زمان تحرک در مناطق مختلف وجود ندارد. اسپیس ایکس اعلام کرده است غیر از دریافت‌کننده اصلی، این دستگاه‌ها، ترمینال‌های کوچک‌تری نیز دارند که می‌توانند روی اتومبیل نصب شوند و تا فاصله‌ای کوتاه نسبت به آنتن اصلی می‌توانند اینترنت را برای افراد فراهم کنند. سربازان اوکراینی از ترس هدف قرار گرفتن آنتن‌ها، آنها را در مکان‌های جنگلی، در زمین می‌کارند و به این ترتیب با کاشت تعداد زیادی از آنها، می‌توانند تا مسافتی از آنتن اصلی همچنان اینترنت داشته باشند. با این حال نظامیان اوکراینی چندان هم به تاثیرگذاری اینترنت ماهواره‌ای ایلان ماسک اعتماد ندارند. یک منبع آگاه در بین نظامیان اوکراینی ماه پیش به نیویورک‌تایمز گفته بود در یکی از عملیات‌های زمینی اوکراین در خرسون که بتازگی به اشغال روسیه درآمده است، در جبهه مقدم، به یکباره دسترسی نظامیان اوکراینی به اینترنت استارلینک قطع می‌شود و گمان می‌رود این اقدام به عمد بوده است.5 همان زمان هیات روسی در سازمان ملل به مطبوعات گفته بود به دلیل استفاده نظامیان از این تکنولوژی، روسیه می‌تواند آن را به عنوان یک هدف نظامی در نظر گرفته و ماهواره‌های اسپیس ایکس را در فضا مورد حمله قرار دهد. ایلان ماسک بلافاصله در توئیتر پاسخ داد «استارلینک تنها برای مصارف صلح‌آمیز است» و طرح معروف خود برای زمین در مقابل صلح را در توئیتر اعلام کرد.
* ایران و استارلینک ماسک
کارشناسان سیاسی و دفاعی در آمریکا بر این باورند بهترین راه برای اوکراین جهت حفظ خدمات اینترنتی استارلینک این است که رابطه خود را با ایلان ماسک بهتر کند، زیرا این شرکت خصوصی است و اگر روابط بد شود، تنها کسی که ضرر می‌کند، اوکراین است. این مساله بحث‌های آکادمیک درباره نقش بازیگران غیردولتی در بحران‌های بین‌المللی را بار دیگر به سوژه روز تبدیل کرد.
تاکنون بحث‌ها درباره شرکت‌های بزرگ چندملیتی و سازمان‌های مردم‌نهاد در روابط بین‌الملل بود اما توجه چندانی به شرکت‌های خصوصی و نقش غول‌های فناوری در روابط بین‌الملل نشده بود؛ موضوعی که می‌تواند نه تنها در زمان جنگ، بلکه در زمان‌های صلح نیز موضوع اصلی باشد. نمونه عینی این مساله، تلاش دولت آمریکا برای راه‌اندازی سرویس ماهواره‌ای استارلینک برای پوشش اغتشاشات در ایران است. وزارت خارجه آمریکا طی هفته گذشته دیدارهای متعددی را با فعالان مخالف نظام جمهوری اسلامی و همچنین صاحبان کسب‌وکارهای فناوری در آمریکا داشته و علنا درباره همکاری شرکت‌ها برای ایجاد دسترسی به اینترنت برای اغتشاشگران صحبت شده است. بر اساس گزارش فایننشال‌تایمز، اعضای دولتی این جلسه از شورای امنیت ملی آمریکا و وزارت خزانه‌داری و دیگر مقامات ایالات متحده بوده‌اند. محور بحث، چگونگی ارائه خدمات اینترنت استارلینک به ایران بوده است. با توجه به مسائلی که برای اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در اوکراین به وجود آمد، به نظر می‌رسد مهم‌ترین مساله در شرایط فعلی این است که آمریکا چطور می‌خواهد ترمینال‌ها و تجهیزات ماهواره‌ای استارلینک را بدون کسب مجوز از دولت ایران وارد کشور کند و در مرحله دوم اینکه قرار است چه کسی هزینه این تجهیزات و اینترنت گرانقیمت آن را بپردازد. البته موضوع دیگری نیز وجود دارد و آن این است که قرار است چه کسانی از این اینترنت استفاده کنند؟ تجربه اوکراین نشان داده است مساله در وهله اول شاید حفظ ارتباط بین مردم باشد اما در نهایت، این نظامیان اوکراینی بودند که بیشترین انتفاع را از راه‌اندازی اینترنت ماهواره‌ای بردند. در ایران نیز به نظر می‌رسد تنها سردسته‌های اغتشاشات دارای اینترنت در مکان‌هایی خاص باشند و این اینترنت برای مردم عادی نه کارایی خواهد داشت و نه ایلان ماسک و دولت آمریکا قبول می‌کند هزینه‌های اینترنت 80 میلیون جمعیت ایران را بپردازد. علاوه بر این، سخت بودن استفاده از اینترنت استارلینک در حالت حرکت و محدود بودن امواج و گیرنده‌های آن، باعث می‌شود در تجمعات یا اغتشاشات امکان استفاده از این اینترنت نباشد و همین مساله بر ابهام کارآمدی این سیستم در اغتشاشات ایران می‌افزاید.
نکته بعدی و مهم‌تر این است که اگر قرار باشد اینترنت ماهواره‌ای استارلینک تنها در جنگ و اغتشاش و آشوب و اقدامات مرتبط با پروپاگاندای آمریکایی مورد استفاده قرار گیرد، غیر از ایران، چین و روسیه، هر کشوری که خواهان داشتن حاکمیت بر فضای واقعی و مجازی خود باشد، اجازه فعالیت این اینترنت را در داخل مرزهای خود نمی‌دهد و این مساله بر بی‌اعتمادی به چنین سیستم‌هایی می‌افزاید و امکان فعالیت شرکت‌های خصوصی فناوری آمریکایی در بسیاری از کشورهای جهان را می‌گیرد؛ اقدامی که اصلا به نفع این شرکت‌ها و چشم‌اندازشان در فعالیت به وسعت جهانی نیست.
فرزانه دانایی
