طی هفته های اخیر که این مساله تشدید شده عده‌ای راه حل دیپلماتیک و رایزنی با همسایگان را از راه حل‌های مساله عنوان کرده‌اند و برخی دیگر از کارشناسان ترکیه را به دلیل اجرای پروژه های سدسازی از مسببان این قضیه می‌دانند.
راه حل دیپلماتیک و رایزنی های سیاسی از محوری ترین موضوعاتی است که در مساله ریزگردها این روزها بیشتر در سطح جامعه مطرح می شود، اما آیا واقعا ابزار دیپلماسی توانایی حل این مسائل را دارد.
محمد صادق کوشکی از کارشناسان مسائل بین الملل در این زمینه معتقد است این که بگوییم دیپلماسی بتواند کار را حل و فصل کند بیشتر شعاری است. در دولت قبل نیز این حرف ها مطرح شد اکنون هم وزارت خارجه این مسائل را مطرح می کند.
به نظر می رسد همکاری جدی کشورهای درگیر با پدیده گرد و غبار و ریزگردها و هم اندیشی در این زمینه بیش از پیش ضرورت دارد تا ابعاد مساله مورد بررسی قرار گرفته و چاره ای برای اندیشیده شود.
تقویت همکاری های منطقه ای ، پیمان ها و توافق نامه احتمالا بتواند تا حدودی به حل مساله ریزگردها کمک کند اما راه حل نهایی نیست
این امکان وجود دارد که تقویت همکاری های منطقه ای، پیمان ها و توافق نامه ها بتواند تا حدودی به حل مساله کمک کند اما راه حل نهایی نیست، در واقع این موضوع نیاز به همکاری جدی بین کشورهای ایران، عراق، سوریه، کویت، عربستان، اردن و حتی قطر و امارات دارد. شاید اتحاد منطقه ای بتواند چاره ای برای این مساله بیندیشد.
عبدالرضا فرجی راد استاد ژئوپلیتیک دانشگاه نیز با اعتقاد به این که مساله گرد و غبار و ریزگردها بسیار جدی است و می تواند منطقه را ضعیف کند، تاکید کرد: باید در وزارت امور خارجه با همکاری دستگاه های ذیربط کمیته ای تشکیل شده و یا سفری بین کشورها انجام شود بدون این که انگیزه سیاسی و یا اتهام زنی به دنبال داشته باشد و حرکت مثبتی در این راستا صورت گیرد.
صرف نظر از این که چقدر دیپلماسی می تواند به موضوع کمک کند، مساله تغییرات اقلیمی را نباید نادیده گرفت متاسفانه طی سال های اخیرکمبود بارش، خشک شدن تالاب ها، از بین رفتن پوشش گیاهی در این مناطق موجب شده تا بسیاری از کشورهای منطقه درگیر پدیده گرد و غبار و ریزگردها شوند.
گل علیزاده سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز با تشدید فعالیت پدیده گرد و غبار و ریزگردها تاکید کرد که اگر اقدام جدی در قالب دیپلماسی انجام نشود و نهادهای بین المللی الزاماتی که در این زمینه وجود دارد را رعایت نکنند و در مقابل اگر همیشه این بادها را داشته باشیم قطعا در این فصول همواره شاهد توفان های گرد و غبار خواهیم بود.
به گفته وی پیش از این سند ملی منطقه ای گرد و غبار تهیه شده که در قالب آن یک سری برنامه ریزی ها و هماهنگی ها انجام شده بود که قرار بود با کمک فنی ایران اقداماتی در عراق انجام دهیم که متاسفانه این اقدامات انجام نشد و نیاز است جدی تر به این موضوع فکر شود تا بتوانیم آسیب ها و خسارات بهداشتی و اقتصادی ناشی از وقوع توفان ها را به حداقل برسانیم.
در سال های اخیر تغییرات اقلیمی به طور چشمگیری افزایش پیدا کرده و این مساله در عراق، بخش هایی از ایران، سوریه، اردن و حتی مصر و عربستان محسوس است و با کوچک ترین حرکت باد منجر به برخاستن ریزگردها می شود. از سویی این سوال مطرح می شود که آیا کنوانسیون یا توافق نامه ای در ارتباط با ریزگردها وجود دارد که بر اساس آن بتوان کشورها را ملزم به ر عایت پروتکل های قانونی کرد؟
کارشناسان معتقدند که متاسفانه در زمینه گرد و غبار و ریزگردها کنوانسیون و یا تفاهم نامه ای وجود ندارد ، تنها توافق نامه هایی محدود آن هم در رابطه با مسائل آب به امضا رسیده است.
محمد صادق کوشکی از کارشناسان مسائل غرب آسیا اظهار داشت که نه تنها کنوانسیونی برای ملزم کردن کشورها از جمله عراق اردن، سوریه و در رأس آن ها ترکیه نداریم تا رویه هایشان را تغییر دهند بلکه هیچ تعهدی نیز وجود ندارد تا ترکیه اجرای پروژه های خود را متوقف کند.
پروژه سدسازی ترکیه از دیگر عواملی است که برخی از کارشناسان معتقدند موجب شده تا روان شدن ریزگردها افزایش یابد. اما علیرغم آنچه در کشور ما در زمینه گرد و غبار و در ارتباط با سد سازی ترکیه صحبت می شود و وزیر خارجه کشورمان هم در مجلس مطالبی را مبنی بر پیگیری دیپلماتیک این مساله عنوان می کند، در عین حال وزارت خارجه ترکیه تاکید دارد به این که گرد و غبار ارتباطی با پروژه سد سازی این کشور ندارد اما به نظر می رسد ترکیه از حق حاکمیتی خودش برای استفاده از روان آب ها بهره می برد که اجازه ندهد آب به خارج از مرزها برود. ممکن است بسیاری از کشورها هم دست به چنین اقداماتی بزنند.
معاهدات بین المللی مربوط به احداث سد و مسدودسازی مسیر آب های فرامرزی که براساس آن بتوان ترکیه را به دلیل سدسازی ها مسئول دانست، وجود ندارد
"برخی از تحلیل گران بر این نظر هستند که معاهدات بین المللی مربوط به احداث سد و مسدودسازی مسیر آب های فرامرزی که براساس آن بتوان ترکیه را به دلیل سدسازی ها مسئول دانست، وجود ندارد ، بنابراین علیرغم اصرار و ادعای دولت ترکیه مبنی بر اینکه رودخانه‌های دجله و فرات رودخانه‌های بین‌المللی نیستند و آن‌ها نباید تحت قوانین بین‌المللی قرار گیرند، با توجه به تعریفی که از رودخانه بین‌المللی وجود دارد، رودهای دجله و فرات در زمره رودخانه‌های بین‌المللی قرار می‌گیرند و دولت ترکیه نمی‌تواند به‌صورت یک‌جانبه و بدون مشورت و جلب رضایت کشورهای پایین‌دست نسبت به تغییرات زیان‌بار زیاد در جریان این رودها اقدام کند و هرگونه اقدامی که در این رابطه موجب خسارت شدید به این کشورها شود، بر اساس اصل الزام به مراقبت و پیشگیری از وقوع خسارت زیست‌محیطی، ارزیابی آثار زیست‌محیطی، استفاده منصفانه و معقول از آبراه، عدم آسیب‌رسانی جدی و اطلاع‌رسانی قبلی، مسئولیت بین‌المللی دولت ترکیه را در پی خواهد داشت".
کوشکی استاد دانشگاه تهران نیز با انتقاد از این که ترکیه با قدرت روند سیاست های خود در زمینه سدسازی را دنبال می کند، ابراز داشت که احداث ۲۲ سد در دستور کار دولت ترکیه قرار دارد که تاکنون تعداد زیادی از این برنامه را عملیاتی کرده اما هیچ تعهدی مبنی بر این که ترکیه ملزم به متوقف کردن این پروژه ها شود، وجود ندارد.
با وجود تفاهم نامه و توافق نامه هایی در که در مسائل مربوط به زیست محیطی بین کشورهای همسایه به صورت دو جانبه منعقد شده اما کنوانسیون بین المللی که براساس آن کشورها ملزم به رعایت موازین و قواعد بین المللی در زمینه حدود ارضی، سیاست های آبی و یا ریزگردها باشند وجود ندارد برای همین امکان دنبال کردن رویه قضایی نه این که وجود نداشته باشد بلکه کار را مشکل تر می کند.
بنابراین پیشنهاداتی نیز مطرح شده مبنی بر اینکه کنوانسیونی با عنوان مقابله با ریزگردها و متشکل از کشورهای ایران، عراق، ترکیه، کویت، قطر، بحرین، عربستان، اردن، سوریه و مصر و شاید سودان تشکیل شوند و کشورهای درگیر این پدیده بتوانند به یک راهکار مشترک برای مقابله با گرد و غبار برسند.
البته پیش از این تشدید این مسائل تفاهم نامه همکاری میان ایران و عراق برای مقابله با گرد و غبار به امضا رسیده که تفاهم نامه همکاری میان سازمان حفاظت محیط زیست ایران و وزارت بهداشت و محیط زیست عراق پیرامون موضوع اجرای طرح مرکز توان افزایی و آموزش مقابله با گرد و غبار در ۲۰۰ هکتار از اراضی کربلا امضا شده است. این تفاهم نامه در ادامه همکاری های دو دولت در زمینه محیط زیست صورت می گیرد و نخستین گام اجرایی برای تحقق تفاهم نامه منعقد شده میان دو کشور برای مقابله با گرد و غبار است.
گفته می شود آسیب شناسی اقدامات بین المللی در این زمینه انجام شده اما نبود سازمان های بین المللی متولی و همچنین عدم مکانیزم مالی حل مساله را با چالش هایی مواجه کرده اند. در حال حاضر تلاش می شود تا از طریق دیپلماتیک این مساله دنبال شود.
با در نظر داشتن آن چه در این مدت مطرح و پی گیری شده باید ابتدا در داخل کشور تلاش شود تا با انجام یک سلسله اقدامات پیش گیرانه عوامل آسیب زا و شرایط محیطی را تحت کنترل در آورد مانند هشدارهای به موقع در این زمینه و انجام یکسری فعالیت زیست محیطی در زمینه بافت پوشش گیاهی و شناسایی کانون های اصلی ، در عین حال اقدامات دیپلماتیک هم که مد نظر تحلیل گران و کارشناسان حوزه محیط زیست و ژئوپلیتیک و دیپلماسی است از طریق مسئولان ذیربط به طور جدی پی گیری شود.
پدیده ریزگردها مساله ای نیست که این روزها ایجاد شده باشد و سریعا هم برطرف شود سالیان زیادی است که وجود دارد اما از آن جایی که چاره ای برای آن اندیشیده نشده تشدید شده، بنابراین باید با تقویت فعالیت نهادهای داخلی در این زمینه و همچنین تقویت همکاری های منطقه ای و دیپلماسی هر چه سریعتر راهکارهایی برای این مساله اتخاذ شود.
