حال با روشن شدن صورت مساله خاموشی‌ها، باید دید برای گریز از قطعی‌های برق و حل معادله تامین برق پایدار مصرف‌کنندگان چه باید کرد؟ تصمیم‌سازان نیرو حل معادله خاموشی‌ها را منوط به دو راهکار کوتاه‌مدت و بلندمدت می‌دانند. به اعتقاد آنها در راهکارهای کوتاه‌مدت باید تاکتیک‌هایی همچون تغییر ساعات اداری را به کار بست؛ چرا که این موضوع باعث صرفه‌جویی ۲هزار مگاواتی در پیک مصرف برق شده که معادل فعالیت ۱۷ نیروگاه است. تاکتیک کوتاه‌مدت متولیان نیرو برای کنترل مصرف برق در حالی از اواسط تیرماه جاری آغاز و اواخر همین ماه نیز به پایان می‌رسد که استاندار تهران به‌تازگی از احتمال تمدید دو هفته‌ای مصوبه تغییر ساعت کار ادارات تهران به علت استفاده از سیستم‌های سرمایشی در مرداد ماه خبر داد. اما راهکارهای بلندمدت تصمیم‌سازان نیرو برای خروج از افت و خیزهای تامین برق در کشور در چه بخش‌هایی خلاصه شده است؟ به‌گفته همایون حائری قرار است با تعریف یک الگوی مصرف، شگرد تعیین تعرفه برق مشترکان پرمصرف اصلاح و بازبینی شود. براساس این الگو که از مهرماه امسال کلید خواهد خورد، در کنار ورود ظرفیت ۴هزار مگاواتی به‌منظور افزایش تولید برق، میزان مصرف نیز کنترل می‌شود. به این ترتیب در قالب این الگو، میزان مصرف معقول مشخص شده و براساس آن قیمت واقعی برق (قیمت تمام شده) از مشترکان پرمصرف نیز دریافت می‌شود. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد ۹۰ درصد مشترکان برق فعلی کشور زیر الگوی مصرف، از برق استفاده می‌کنند و زمانی که تعرفه‌ها اصلاح شود ۱۰ درصد باقی‌مانده نیز باید قیمت واقعی برق را بپردازند. این موضوع حاکی از عدم توازن در قیمت تمام شده و فروش هر کیلووات برق در کشور است. اما تاکتیک بلندمدت دوم متولیان، بهره‌گیری کارآمد از پتانسیل‌های بخش‌خصوصی و توجه بیشتر به آنها در تمامی فصول را نشانه گرفته است. در همین راستا قرار است پایان هفته جاری یک واحد جدید نیروگاهی به ظرفیت ۳۰۰ مگاوات از طرف خصوصی‌ها وارد مدار شود؛ هر چند ممکن است ایجاد این ظرفیت ناچیز باشد، اما به‌گفته کارشناسان در نهایت می‌تواند بخشی از نیازهای مصرف‌کنندگان را برطرف کند.
معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی، صبح روز گذشته در نشست خبری با اصحاب رسانه حال و هوای این روزهای تامین برق در کشور و خاموشی‌های اخیر را مورد واکاوی قرار داد. در این نشست بار دیگر نحوه قیمت‌گذاری برق مورد انتقاد قرار گرفت؛ چرا که ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر قیمت تمام شده هر کیلووات ساعت برق ۱۱۰ تومان است، اما با نرخ هر کیلووات ساعت ۶۷ تومان به مشترکان عرضه می‌شود. به عبارت دیگر، وزارت نیرو به ازای هر کیلووات ساعت برق، ۳۷ تومان یارانه پرداخت می‌کند، موضوعی که سال‌هاست در فرمول اقتصادهای توسعه‌یافته منسوخ شده است. این روند معیوب تاکنون نتیجه‌ای جز نارضایتی مداوم تولیدکنندگان از قیمت‌گذاری برق، افزایش مصرف از سوی مشترکان به دلیل ارزانی این کالا و در نهایت بدهی سنگین انباشت شده وزارت نیرو نداشته است. حال تصمیم‌سازان حوزه برق بالاخره بعد از سال‌ها به این جمع‌بندی رسیده‌اند که در تعرفه‌گذاری‌های خود تجدیدنظر و قیمت برق را برای مشترکان پرمصرف به نرخ تمام شده محاسبه کنند. به‌گفته حائری، مصرف ۹۰ درصد مشترکان کمتر از الگوی مصرف است و ۱۰ درصد پرمصرف باقی‌مانده باید مشمول جرایمی شوند. مهرماه امسال قرار است الگوی مصرف برای مشترکانی که در نقاط مختلف کشور زندگی می‌کنند، متفاوت شود و تا پایان سال نیز این الگو به مرحله اجرایی برسد. هدف از اجرای این طرح اصلاح الگوی مصرف است؛ چه با گذر از تابستان و چه در فصل‌های دیگر سال.
بررسی نظام تعرفه‌گذاری قیمت اوج بار اکثر کشورها نیز نشان می‌دهد که غالب نظام‌های تعرفه‌گذاری برق در این کشورها به چهار دسته کلی تقسیم می‌شود. اصلی‌ترین این روش‌ها عبارتند از «روش زمان استفاده»، «روش قیمت لحظه‌ای واقعی»، «قیمت بحرانی اوج بار» و «تخفیف کاهش اوج بار». همچنین ترکیب استفاده از دو روش در کنار هم نیز وجود داشته و در بسیاری از کشورها ترکیب روش زمان استفاده با قیمت بحرانی اوج بار متداول است. هر کدام از این روش‌ها به زیرساخت‌های خاص خود احتیاج دارد و در نتیجه برای اتخاذ یک روش مناسب در کشور باید به تکنولوژی مورد استفاده توسط مشترکان نیز توجه کرد. «روش زمان استفاده» متداول‌ترین روش در بین تمامی روش‌های موجود است که در بسیاری از کشورها مانند کانادا، کره جنوبی، کشورهای اروپایی و آمریکا نیز استفاده می‌شود. در این روش، زمان استفاده به سه قسمت کم‌باری، میان‌باری و اوج بار تقسیم شده و قیمت برق نیز در هر زمان متفاوت است. به غیر از مقادیر قیمت، آنچه در این روش اهمیت دارد نسبت قیمت زمان اوج به زمان کم‌باری است که معمولا بین دو تا چهار است. نتایج پژوهشی در برخی ایالت‌های آمریکا نشان داده است که اگر نسبت قیمت زمان اوج به قیمت زمان کم‌باری قابل توجه نباشد، این روش منجر به کاهش اوج بار چشمگیری نخواهد شد. در عوض با یک قیمت‌گذاری مناسب در این روش می‌توان میزان تقاضای اوج بار را سه تا ۶ درصد کاهش داد. «قیمت لحظه‌ای واقعی» روش دیگری است که بر اساس تقاضای مشترکان تعیین می‌شود. بنابراین در طول روز قیمت‌های برق دائما در حال تغییر هستند که ممکن است حتی در هر چند دقیقه نیز متفاوت باشند. نتایج استفاده از این روش در برخی ایالت‌های آمریکا نشان می‌دهد که می‌تواند تا ۴۶درصد بر کاهش اوج بار موثر باشد.
استفاده از این روش به زیرساخت‌های خاص خود نیاز دارد که با توجه به کنتورهای موجود در منازل، در حال حاضر امکان‌پذیر نبوده و برای سال‌های آینده می‌توان (به خصوص با تمرکز بر مشترکان پرمصرف) برای آن برنامه‌ریزی کرد. «قیمت بحرانی اوج بار» روش دیگری است که برخی از روزهای سال به‌عنوان روز بحرانی به مشترکان اعلام می‌شود و در این روزها ممکن است قیمت زمان اوج بار نسبت به زمان معمولی تا ۶ برابر نیز افزایش یابد. این روش می‌تواند به همراه روش اول (زمان استفاده) نیز استفاده شود که متداول نیز هست. همچنین این روش خود می‌تواند به دو دسته زمان ثابت و زمان متغیر تقسیم شود. در روش زمان متغیر و برخلاف روش زمان ثابت، میزان ساعات اوج بار نیز در روزهای بحرانی متغیر است. نتایج تحلیلی آماری چندین تجربه در آمریکا نشان می‌دهد که در برخی موارد با روش زمان ثابت میزان تقاضای اوج بار بیش از ۱۳درصد و در روش زمان متغیر تا ۲۷درصد کاهش یافته است. «تخفیف کاهش اوج بار» روش چهارمی است که برخلاف روش‌های قبلی به جای جریمه یا افزایش قیمت برق، به مشترکانی که مقدار مصرف برق خود را در زمان اوج بار کاهش بدهند، تخفیف قیمتی داده خواهد شد. این روش در یکی از ایالت‌های آمریکا مورد استفاده قرار گرفت. روش کار بدین صورت بود که در روزهای بحرانی به مشترکانی که میزان برق خود را نسبت به یک خط مرجع کاهش می‌دادند به میزان ۳۵ سنت بر کیلووات ساعت تخفیف داده می‌شد. مشترکان معمولی از یک نظام دوپله‌ای استفاده می‌کردند که برای مصارف زیر ۲۴۰کیلووات ساعت قیمت برق برابر با ۷۵/ ۶ سنت بر کیلووات ساعت و برای مشترکان با مصارف بالاتر برابر با ۰۲/ ۱۱ سنت بر کیلووات ساعت بود. بنابراین باید بدین نکته توجه شود که میزان تخفیف داده شده در برابر قیمت برق مشترکان پرمصرف قابل توجه بوده است. استفاده از این روش در روزهای بحرانی منجر به کاهش ۱۲درصد توان مصرفی در زمان اوج بار شد. در حال حاضر استفاده از این روش برای بخش خانگی توصیه نشده، اما برای بخش‌های تجاری، کشاورزی و صنعتی توصیه می‌شود.
معاون وزیر چه گفت؟
حائری در این نشست به بررسی موضوعات مختلفی پرداخت. وی در بخشی از اظهارات خود به قطعی‌های برق اخیر و گمانه‌زنی‌ها درمورد ارتباط این مساله با توافق پاریس اشاره کرد و گفت: در تلاشیم که میزان بهره‌وری و استفاده از سوخت پاک در نیروگاه‌ها را افزایش دهیم، اما فعالیت وزارت نیرو در زمره این توافق نیست و تصمیمات فعلی در حوزه مدیریت صنعت برق، ارتباطی با توافق پاریس ندارد. معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی افزود: به دلیل کاهش سطح آب پشت سدها، ۵ هزار مگاوات از تولید برق کشور کاسته شد، این در حالی است که در نتیجه تغییر ساعات اداری، شاهد صرفه‌جویی ۲ هزار مگاواتی در پیک مصرف بوده‌ایم که معادل فعالیت ۱۷ نیروگاه است. به گفته وی، باید توجه بیشتری به بخش‌خصوصی در تمامی فصول سال در زمینه تولید برق داشته باشیم. به این ترتیب باید اعلام کنم که پایان هفته جاری یک واحد جدید نیروگاهی به ظرفیت ۳۰۰ مگاوات از بخش خصوصی وارد مدار تولید می‌شود. حائری با بیان اینکه در نظر داریم تا راهکارهای متفاوتی را برای تسویه بدهی بخش‌خصوصی با کمک خود آنها تدوین کنیم، گفت: یکی از این راه‌ها، اسناد خزانه است. وی با اعلام اینکه خوشبختانه در سال گذشته ۹۱ درصد از سوخت مصرفی نیروگاه‌های کشور گاز بوده است، اظهار کرد: می‌توان گفت امسال تقریباً در تابستان صد درصد مصرف نیروگاه‌ها از طریق سوخت گاز بوده است.
این در حالی است که هر یک درجه افزایش دمای هوا، ۱۵۰۰ مگاوات مصرف برق را افزایش می‌دهد. در گذشته پیک مصرف برق در شب بالا بود، اما اکنون این پیک مصرف به روز منتقل شده که به دلیل استفاده از وسایل سرمایشی است. معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی همچنین از قطع کامل صادرات برق ایران به عراق خبر داد و گفت: میزان بدهی عراق به ایران یک میلیارد دلار است و در حال مذاکره برای دریافت این مبلغ هستیم. وی ادامه داد: باید چهار هزار مگاوات ظرفیت تولید برق به‌طور سالانه وارد مدار شود که سرمایه لازم برای آن ۳هزار میلیارد تومان است؛ این در حالی است که مجوز راه‌اندازی ۱۴ هزار مگاوات نیروگاه جدید را صادر کرده‌ایم. وی اظهار کرد: کشورهایی مثل روسیه، چین و آلمان برای حضور در ایران آماده هستند و در این میان آلمانی‌ها برای ساخت نیروگاه «سیریک» در استان هرمزگان قرارداد امضا کرده و در حال انجام کار در این پروژه هستند. درباره قرارداد «یونیت» ترکیه نیز مذاکرات در حال انجام است. این مقام مسوول با بیان اینکه طبق بررسی‌هایی که با سازمان هواشناسی کشور انجام شده است، پیش‌بینی می‌شود هفته آینده دمای هوا کاهش یابد، گفت: به احتمال زیاد میزان خاموشی‌ها در صورت کاهش دما مدیریت می‌شود، اما مقوله صرفه‌جویی در مصرف باید همچنان پیگیری شود و پایدار باشد. حائری با تاکید به این مساله که اگر مدیریت مصرف به‌خوبی انجام نشود، قطعا چند سال دیگر به بحران برخواهیم خورد و مجبور می‌شویم که فقط واردات برق داشته باشیم، گفت: برنامه‌های خاموشی برق را منظم کرده و برای پاسخگویی به مشکلات موجود سخنگو مشخص کرده‌ایم، ادامه داد: تذکرات لازم درباره عدم پاسخگویی تلفن ۱۲۳ که برای حل و رسیدگی به مشکلات مردمی است، داده شده که مجدد تکرار می‌شود و تلاش می‌کنیم برنامه احتمال قطعی برق دقیق‌تر باشد؛ البته سعی ما این است که شب‌ها خاموشی نداشته باشیم.
دو هفته دیگر با خاموشی‌ها
در عین حال، مدیرعامل شرکت توانیر که یکشنبه شب جاری در برنامه «گفت‌وگوی ویژه خبری» حضور یافت، حامل یک خبر درمورد اعمال خاموشی‌ها بود. به‌گفته آرش کردی، با توجه به تداوم گرمای هوا، قطعی برق حداقل تا دو هفته آینده ادامه می‌یابد. وی معتقد است قطعی برق مرتبط با گرمای هوا و افزایش مصرف است و بنا بر پیش‌بینی هواشناسی، شدت گرما تا دو هفته آینده در کشور وجود دارد و از این رو قطعی برق هم دست‌کم تا همین زمان ادامه خواهد داشت. وی ظرفیت نیروگاه‌های برقابی کشور را ۱۴ درصد مجموع ظرفیت نیروگاهی کشور دانست و گفت: این نیروگاه‌ها پنج درصد برق کشور را تأمین می‌کنند. کردی با اشاره به کاهش نزولات جوی از سال گذشته تاکنون افزود: پارسال تا ۹۵۰۰ مگاوات از ظرفیت نیروگاه‌های برقابی استفاده کردیم که امسال ظرفیت استفاده از آنها بیش از ۵هزار مگاوات کاهش یافته است. وی با اشاره به رشد پنج تا ۶ درصدی مصرف سالانه برق گفت: در پنج سال گذشته بیش از ۹ هزار مگاوات به ظرفیت نیروگاه‌های برق کشور اضافه شده است. مدیرعامل شرکت توانیر افزود: در زمان اوج مصرف تابستان پارسال بیش از ۵۵ هزار مگاوات برق مصرف می‌شد که این میزان هم اکنون به ۵۷ هزار مگاوات افزایش یافته است. کردی تصریح کرد: از سال ۸۷ تاکنون ظرفیت نیروگاه‌های برقابی کشور به این حادی نبوده است. وی عدم توازن در قیمت تمام‌شده و فروش هر کیلووات برق را از جمله مشکلات این صنعت دانست و گفت: قیمت تمام‌شده هر کیلووات برق ۱۱۰ تومان است در حالی که ما آن را کیلوواتی ۶۷ تومان می‌فروشیم. کردی افزود: در سال ۹۲ اتلاف و هدررفت برق در شبکه توزیع ۱۶ درصد بود که با اقدامات صورت گرفته این مقدار هم اکنون به ۶/ ۱۰ درصد کاهش یافته است. وی تصریح کرد: روند رشد مصرف برق در کشور مناسب نیست از این‌رو نیازمند نگرشی جدید و مدیریت مصرف انرژی و به‌ویژه برق هستیم. مدیرعامل شرکت توانیر گفت: در حال‌حاضر صادرات برق به خارج از کشور نداریم، بلکه برای کمک به شبکه ۳۰۰ تا ۴۰۰ مگاوات برق واردات داریم. کردی افزود: هم اکنون ۱۷ هزار مگاوات ظرفیت نیروگاهی در حال تبدیل به سیکل ترکیبی است بدون اینکه برای مصرف آن سوخت در نظر گرفته شود. وی گفت: در بخش صنعت در تلاش با صاحبان صنعت برای توافق در زمینه مدیریت مصرف برق هستیم و موفق به مدیریت مصرف ۱۵۰۰ مگاوات برق در این بخش شده‌ایم. کردی افزود: ۶۰ درصد نیروگاه‌های کشور را بخش‌خصوصی اداره می‌کند و سرمایه‌گذاری در ۱۰۰ درصد انرژی‌های تجدیدپذیر را هم بخش‌خصوصی انجام داده است.
زیان خاموشی‌ها
خاموشی‌ها در حالی اعمال می‌شود که حجم نارضایتی‌های مردم روزبه روز در حال افزایش است. در کنار گلایه و شکوه‌های مردم از بی‌نظمی در اعمال خاموشی‌ها، اکنون صدای برخی صاحبان کارگاه‌های تولیدی درآمده است. به‌گفته آنان قطعی مکرر برق و نبود برنامه منظم خاموشی، خسارت‌های مادی بی‌شماری روی دست‌شان گذاشته است. شهرک صنعتی عباس‌آباد یکی از بزرگ‌ترین شهرک‌های صنعتی استان تهران است که این روزها با مشکلات بی‌برقی دست و پنجه نرم می‌کند، به‌طوری که صاحبان این واحدهای صنعتی مدعی هستند خاموشی‌های گاه و بی‌گاه سبب خرابی دستگاه‌ها، از بین رفتن مواد اولیه و سوختن دستگاه‌های الکترونیکی‌شان شده است. به اعتقاد آنها، جدول برنامه خاموشی‌های اعلام شده اما اضافه بر آن چندین‌بار قطعی برق را آن‌هم در ساعت‌هایی که اعلام نشده، تجربه می‌کنند. در این میان یکی از تولیدکنندگان مستقر در این شهرک به «ایرنا» گفته است: کاهش تولید و اختلال در فرآیندهای تولید، بروز خسارت به دستگاه‌های خط تولید و نیز ایجاد مشکل در استفاده از مواد اولیه ازجمله مشکلات قطعی برق است. به‌گفته وی، اغلب دستگاه‌ها در کارگاه‌های تولیدی نیاز بالایی به برق دارند و تامین ژنراتورهای تامین‌کننده برق با توان بالا نیز هزینه‌بر است.
با این حال ارزیابی کارشناسی نشان می‌دهد با توجه به اینکه اختلاف اوج بار تابستان و زمستان به بیش از ۲۰هزار مگاوات رسیده است، باید به نقش و اهمیت وسایل سرمایشی در کاهش مصرف اوج بار به‌صورت جدی توجه شود. در این راستا مکانیسم‌ها برای اسقاط تجهیزات فرسوده و نوسازی آنها و همچنین حمایت از تولیدکنندگان و خریداران تجهیزات کم‌م‍‌‌صرف پیشنهاد شده است. همچنین ضروری است با اصلاح تعرفه‌ها، روند شتابان گسترش استفاده از کولرهای گازی در مناطق عادی (غیرگرمسیر) هرچه سریع‌تر متوقف شود. همچنین کاهش اتلاف، اصلاح ساختار مدیریت و تصدیگری، همچنین احیای اقتصاد برق، در پژوهش‌ها به‌عنوان راهکارهای بلندمدت بهبود وضعیت بحران تامین برق معرفی شده‌اند.
